Genel işlem koşulları TBK m.20-25 hükümleri arasında, tüketici hukukunda haksız şartlar da TKHK m.5’te düzenlenmiştir. Buna göre genel işlem koşulları, sözleşmeyi düzenleyen tarafın bu sözleşmeyi ileride de kullanmak amacıyla önceden ve tek başına hazırlayarak sözleşmenin zayıf diye tabir edilen karşı tarafına hazır olarak sunduğu sözleşme hükümleridir. Sözleşme hazır olarak önüne getirilen karşı tarafın ise hükümleri tartışmaya açma olanağı dahi bulunmayabilir. Bununla birlikte onlarca sayfalık sözleşmelerin tamamını okuması ve anlaması da mümkün olmayabilir. Bu nedenlerle TBK genel işlem koşullarını ve TKHK haksız şartları düzenleyerek sözleşmenin güçsüz tarafını korumayı amaçlanmıştır.

TBK m.21 hükmünde sözleşmenin karşı tarafının menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmede yer alabilmesinin; düzenleyen tarafından karşı tarafa açıkça bilgi verilmesi, içeriğinin öğrenilmesine imkan sağlanması ve karşı tarafın bu koşulları kabulü halinde mümkün olduğu düzenlenmiştir. Bu koşulları sağlamayan hükümlerin ise yazılmamış sayılacağı düzenlenmiştir. TBK m.25 hükmünde ise genel işlem koşullarında dürüstlük kuralına aykırı olarak karşı tarafın aleyhine ve durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamayacağı düzenlenmiştir. Bu hükme göre TBK m.21’deki koşulları karşılaması sebebi ile bir genel işlem koşulunun yazılmamış sayılmasına karar verilmese dahi dürüstlük kuralına ters düşecek ölçüde karşı tarafın menfaatine aykırılık var ise o hüküm geçersiz sayılacaktır.

TKHK m.5 hükmünde tüketiciyle akdedilen sözleşmelerde yer alan haksız şartların kesin olarak hükümsüz olacağı, bir sözleşme şartı önceden hazırlanmış ve standart sözleşmede yer alması nedeniyle tüketici içeriğine etki edememişse o sözleşme şartının tüketiciyle müzakere edilmediğinin kabul edildiğini, sınırlayıcı olmamak üzere haksız şart olduğu kabul edilen sözleşme şartları yönetmelikle belirleneceği yer almaktadır. Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik ile de sınırlayıcı olmayan haksız şart örnekleri sayılmıştır.

Daha evvel hazırlanmış, müzakere edilmemiş, tek taraflı hazırlanmış ve karşı tarafça değiştirilmesi mümkün olmayan birtakım sözleşmelerinin içerdiği genel işlem koşullarında sıkça tahkim şartının bulunduğu gözlemlenmektedir. Tahkim şartının taraflarca irade uyuşmasına varılarak sözleşmeye eklenmesi gerekliliğinin yanı sıra genel işlem koşulları içerisinde tek taraflı eklenen tahkim şartının genel olarak tahkimin yıllar içerisinde yargılama giderlerinin kısıldığı bir alternatif uyuşmazlık çözüm yolu olmaktan çıkıyor olması sebebi ile sözleşmenin güçsüz tarafının hak arama özgürlüğüne büyük maddi engeller çıkarttığı aşikardır.

TBK’nın genel işlem koşullarına yönelik hükümlerinde ise sözleşmenin karşı tarafının menfaatine aykırılık hali göz önüne alındığından hak arama özgürlüğünü kısıtlayan ve bazı durumlarda maddi olarak tamamen engelleyen hükümlerin yazılmamış sayılacağı/geçersiz olacağının değerlendirilmesi mümkündür. Bununla birlikte Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar Hakkında Yönetmelik Ek-1/1-n uyarınca hukuki düzenlemelerde öngörülmemiş bir hakeme müracaatını öngören sonuçları doğuran şartlar haksız şarttır, haksız şartlar da kesin hükümsüz olarak değerlendirilir. Bu nedenle anılan tahkim anlaşmalarının uygulama alanı bulmayacağından söz etmek mümkündür. Bu konuda Yargıtay 13. HD. 25.09.2006 T., E.2006/7789, K. 2006/12275 sayılı kararında da tüketici uyuşmazlıklarında tahkim şartına ilişkin şu yönde hüküm kurulmuştur:

Somut olayda, … sözleşmesinin genel işlem şartlarını da içerir şekilde davalı tarafından düzenlenen ve standart nitelikte bir sözleşme olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle tahkim şartına ilişkin maddenin davacı tüketici Z..... ile müzakere edilerek karşılıklı mutabakatla hüküm altına alındığına ilişkin bir delilin varlığı iddia ve isbat edilememiştir. Bu nedenle davacı tüketici Z..... ve H..... ile davalı arasındaki sözleşmeden doğan uyuşmazlıkların çözümünde Tüketici mahkemelerinin görevini ortadan kaldıran 19. maddenin bu davacı açısından bağlayıcılığı yoktur. Bu nedenle gerek davacı Z..... gerekse davacı H..... açısından açıklanan gerekçelerle işin esasına girilerek sonucuna uygun bir karar verilmelidir.

Sonuç olarak, her ne kadar tahkim şartı taraflar açısından bağlayıcı olsa da sözleşmenin karşı tarafının menfaatine aykırılık oluşturan genel işlem koşulu niteliğindeki tahkim şartı ile tüketiciye müzakere imkanı bırakılmadan standart sözleşmeye eklenen haksız şart niteliğindeki tahkim şartlarının uygulama alanı bulmayacağı, tahkim anlaşmasının geçersiz olduğu ve devlet mahkemelerinde uyuşmazlık çözümüne başvurulmasının mümkün olacağı doktrin ve yargı kararları ile desteklenmektedir.

Herhangi bir sorunuz olması halinde bize her zaman ulaşabilirsiniz.

Gülbenk & Kavlakoğlu Hukuk Bürosu